( از قطعه‌های ِ قديمی )
فغان از اين خمينی و جفای ِ او
ز ظلم ِ بی کران و منتهای ِ او
نديده غير ِ ظلم ، کس ز دست ِ او
بر اين وطن نهاده تا که پای او
سپهر می نديده ظالمی چنو
زمين نکرده لمس پای ِ تای ِ او
خورَد اگر که خون ِ خلق ِ عالمی
نگردد ايچ کاست اشتهای ِ او
سخای ِ اوست قتل ِ عام ِ مردمان
بريده باد دست ِ باسخای ِ او
عطای ِ او به‌جز ستم نباشدا
که کس نه شاد بينی از عطای ِ او
جنون ِ کشتن ِ کسان ، جنون ِ او
فزون شود ، کُشَد چو ، خوليای ِ او
چو مار ِ نفس ، نيش می‌زند ورا
به خون ميسّر است هم رهای ِ او
به خون ِ کم نه راضی است او همی
که سير می نگردد اژدهای ِ او
نموده روی ِ هر ستمگری سپيد
سکندر است در ستم گدای ِ او
نه آن ضحَاک و نه مغول ، نه ترک ِ غُز
نه آن تتار می‌رسد به پای ِ او
به اسب ِ ظلم چون شود همی سوار
نه غول می‌رسد به گَرد ِ پای ِ او
[1]درنده‌شرزه زهره‌اش بترکد ار
- به گوش آيدش همی عُوای ِ او
به جنگ پا فشارد او به هر زمان
که مايه‌ی ِ بقای ِ او ، غزای ِ او
ز ترک و کُرد و از بلوچ و فارس ، هم
به خون کَشَد ، که خون بُوَد غذای ِ او
به جنگ ِ بی‌هدف ، کنون ، فزون جوان
ز هر دو سو ، به خون طپد برای ِ او
نه رای ِ او ، که رای ِ آن سگ است هم
عراق تا شده‌ست مبتلای ِ او
بُوَند هردو نوکر ِ فرنگ ِ دون
که بی‌نوا شديم در نوای ِ او
کجاست مرگ تا که از بُن‌اش کَنَد
که آرزوی ِ ماست ، مر فنای ِ او
ولای ِ هيچ کس به دل نباشدش
که بر وجود ِ نحس ِ او ، ولای ِ او
بُکای ِ آدمی ز رنج ِ آدمی‌ست
ز شادی ِ کسان بُوَد ، بُکای ِ او
به مردمان گمارده سگان ِ هار
ز دد ببين تشکّل ِ قوای ِ او
کسان ِ او چو مار نيش می‌زنند
بگو کجاست موسی و عصای ِ او
به جان رسيده مردمان ز جور ِ او
کهيده تن ز ظلم ِ جان‌گزای ِ او
بر آستانْ‌ش ناکسان ؛ که مرد را
جهان عطا نيرزدی لقای ِ او
فقيه خواند خويش را ، بيا ببين
کنون ظهور کرده مدّعای ِ او
فقيه هست ، ليک نی فقيه ِ شرع
که اهرمن شده‌ست پيشوای ِ او
حديث جعل می‌کند کُتُب کُتُب
که باشدی به حکم ِ او گُوای ِ او
گرفته شومی‌اش ، که خلق ازو دُژَم
فغان ز مرغ ِ شوم و مُرغوای ِ او
[2]به ما نموده دوزخ اين جهان ، يقين
به دوزخ است آن‌جهان ، سرای ِ او
کجاست آن‌که جمله در کف‌اش نهد
به کمّ و کيف ِ نيک ، مر سزای ِ او
...
چه گويم‌ات ، که ماندم از سخن همی
ز چند‌و‌چون گذشته ماجرای ِ او
لعين سگی که کاشت نطفه‌ی ِ ستم
عقيم کاش می‌شدی نيای ِ او
دريده می‌شدی ز مادرش رحم
جهان رهای می‌شد از عَنای ِ او
و يا شباب می بمردی اين دغا
که می‌گرفت مادرش عزای ِ او
بريده باد هم‌وطن ، دو دست ِ ما
که بر وطن از آن رسيد پای ِ او
چه وعده‌ها که داد بر فريب ِ ما
ريا خجل ز حيلت و ريای ِ او
به آستين نموده مار- افعی‌يی
کنون چشيم زهر ِ نيش‌های ِ او
« بگير جان‌اش ، ای خدا » - که سعدی‌اش
نموده خير ِ خلق ، اين دعای ِ او
[3]مريض ِ قلبی ؟ اينت نسخه‌ی ِ نکو
که خنجری‌ست تيز ، مر دوای ِ او
[4]به گوش ِ ما بماند آرزوی ِ ما
که کی خورَد رحيل را درای ِ او
23 و 24 اسفند 1363
$يادآوری :( نگارش : 21 ارديبهشت ِ 1386 )1 . اين قصيده ، به اقتفای ِ قصيدهی ِ مشهور ِ استاد منوچهری دامغانی ، سروده شده است :
فغان ازين غُراب‌بَين و وای ِ او
که در نوا فکنده‌مان نوای ِ او
( بنگريد به ديوان ِ منوچهری ، قصيدهی ِ شمارهی ِ 35 ؛ صفحات ِ 82 تا 86 . )
آن‌روزها ( اگرچه هنوز در آغاز ِ راه بوده‌ام ) بيشتر ِ وقت‌ام با شاعرانی چون منوچهری و فرّخی و رودکی و ... می‌گذشته . شدّت ِ شيفتگی‌ام به اين بزرگان به اندازه‌ای بوده ، که هنوز هم از پس ِ اين‌همه سال ، به همان حال باقی است ؛ و بلکه بيشتر شده .
همچنين ، استاد - جاودان‌ياد – ملک‌الشّعرا بهار ، قصيده‌ای دارد در باز نمودن ِ بدی و زشتی ِ جنگ ؛ که بنا به نوشته‌ی ِ فرزندش مهرداد ِ بهار ( که در پيشانه‌ی ِ اين شعر [ ديوان ، ج 1 ، ص 823 ] ثبت شده ) ، آخرين سروده‌ی ِ استاد بهار بوده است :
فغان ز جغد ِ جنگ و مُرغُوای ِ او
که تا ابد بريده باد نای ِ او
از آنجا که قصيدهی ِ منوچهری از قصايد ِ بسيار زيبای ِ فارسی به شمار می‌رود ، و به لحاظ ِ وزن و قافيه ، در عين ِ دشواری ، وسوسه‌کننده نيز هست ، قطعاً ديگرانی هم در اين وزن و قافيه طبع‌آزمايی کرده‌اند ؛ امّا من موردی به ذهن ندارم ، الّا شعری از شاعر و پژوهنده‌ی ِ معاصر : استاد رضا مايل ( فروردين ِ 1301 ، هرات / هفتم ِ دی‌ماه ِ 1374 ، مشهد ) ؛ که به تصريح ِ وی ، به اقتفای ِ قصيدهی ِ استاد بهار سروده شده :
فغان ز بوم ِ جهل و ابتلای ِ او
که تيره‌روزی آورد بلای ِ او
( عنوان ِ شعر : بوم ِ جهل . به استقبال ِ « جغد ِ جنگ » ِ ملک‌الشّعراء بهار ) ( بنگريد به : برگ ِ بی‌برگی ، يادنامه‌ی ِ استاد رضا مايل ؛ ص 731 تا 733 . )
aکاش وقت می‌بود که اين هرسه شعر ( منوچهری ، بهار ، مايل ِ هروی ) را تايپ می‌کردم ، و اينجا می‌آوردم ...
2 . عزيز ِ خواننده توجّه داشته باشد که اين قطعه را 23 سال ِ پيش ، و در بيست‌و‌سه سالگی‌ام گفته‌ام ( از قضا ، روز 23 اسفند ، درست روز تولّد ِ اين فقير هم هست ! ) ؛ بنا بر اين ، جای ِ شگفتی نيست اگر می‌بيند که هنوز مسلمان بوده‌ام ، و خمينی ( قدّس سرّه ) را – در دعوی ِ مسلمانی‌اش - متّهم به دروغ می‌نموده‌ام ؛ و چنان می‌پنداشته‌ام که « فقيه ِ شرع » چيز ِ خوبی است و با « فقيه ِ اهريمن » فرق دارد !! کما اين‌که ، تا چند‌سال بعد از آن نيز ، مسلمان بوده‌ام ( گُمان می‌کنم تا حوالی ِ 65 و 66 ) ؛ و اگر جمهوری ِ اسلامی به دادم نمی‌رسيد ، چه‌بسا که باز‌هم سال‌ها طول می‌کشيد تا بتوانم اسلام ِ حقيقی را بشناسم !
3 . نکته‌ی ِ ديگر که حتماً بايد توضيح بدهم ، اين است که در آن‌وقت ( و تا سال‌ها بعد ) هنوز ذهن‌ام اسير ِ القاآت ِ شوم ِ اسلامی بوده . و يکی از جمله‌ی ِ اين القاآت ، پندارهای ِ سخيف و بسيار زشتی است که راجع به « سگ » در ذهن ِ همه‌ی ِ اسيران ِ اسلام جولان میدهد . سال‌هاست که در اين موضوع يادداشت بر می‌دارم ؛ و تقريباً پنج‌شش‌سالی هست که پی ِ فرصت ِ مناسبی می‌گردم که در اين باره مقاله‌ای بنويسم . اوّلاً که بايد همه‌ی ِ يادداشت‌های ِ پراکنده‌ام را بيابم و يک‌جا پيش ِ رو داشته باشم ؛ ثانياً لازم است که چند‌روزی هيچ دغدغه‌ای نداشته باشم ، تا بتوانم آن‌طور که بايد بنويسم . اين ، يک موضوع ِ معمولی نيست . ميان ِ انسان و سگ ، رابطه‌ای است که ژرفای ِ آن را به اين سادگی نمی‌توان دريافت . حتّی انسان ِ غربی که قرن‌هاست با سگ زندگی می‌کند نيز ، نتوانسته است آن‌گونه که بايد پی به اهمّيّت ِ اين رابطه ببرد ؛ تا چه رسد به ما که هزار و چارصد سال است از اين نيمه‌وار ِ هستی ِ خود جدا شده و دور مانده‌ايم .
پس ، بحث ِ اساسی بماند برای ِ وقتی که آن فراغت به دست آيد . اينجا فقط خواستم اشاره‌ای داشته باشم که اگر در ابيات ِ اين قطعه نام ِ « سگ » به زشتی برده شده ، خواننده بداند و آن را باور ِ امروز ِ من نپندارد . می‌توانستم به جای ِ آن کلماتی ديگر بگذارم ، امّا دست‌بردن در شعرگونه‌های ِ ايّام ِ گذشته‌ام را دوست نمی‌دارم . هر‌چيز بايد همان‌طور که بوده ، باقی بماند . آنچه مهم است ، باور ِ امروزين ِ ماست .
4 . در مورد ِ اشخاص ِ تاريخی ، مانند ِ اسکندر و چنگيزخان و تيمور نيز ، امروزه نظرم قدری فرق کرده . اسکندر را که اصلاً نمی‌توان به ستمگری وصف کرد ؛ چون به‌واقع چنين نبوده . اين‌که باعث ِ نابودی ِ پادشاهی ِ افتخارآميز ِ هخامنشی شده ، دليل نمی‌شود که وی را به هر صفتی که وطن‌دوستی و افتخارات ِ تاريخی‌مان اقتضا می‌کند وصف کنيم ! تعصّب به کنار ، اسکندر برآيند ِ يورش‌های ِ هخامنشيان به سرزمين‌های ِ يونانی بوده . همين و نه بيشتر . ( به‌تازگی ِ مطالعه‌ی ِ دوباره‌ای در اين‌باره آغاز کرده‌ام . فعلاً بخش ِ « اسکندر ِ کبير » پلوتارک را می‌خوانم . انبوه ِ گرفتاری‌های ِ اهريمن‌آفريده اگر گذارد ... )
راجع به چنگيزخان و تيمور ( و نيز قبايل ِ « غُز » ، که بارها در سده‌های ِ 5 و 6 به ايران تاخته ، و بی‌رحمانه کشتار کرده و شهرها را ويران نموده‌اند ) ، البتّه هنوز همان نظر ِ پيشين را دارم ؛ امّا ، همچنان که در خود ِ قطعه نيز آمده ، امام‌خمينی ( قدّس‌سرّه ) را با هيچ جنايت‌کار ِ تاريخی ِ ديگری نمی‌توان و نبايد قياس کرد ؛ مگر با اجداد ِ طيّبين و طاهرين ؛ و صحابه‌ی ِ اجداد ِ قدسی و الهی‌اش !! چنگيز و تيمور ، در مقايسه با اين امام ِ معصوم ( ع ) ، کودکان ِ بی‌آزاری بوده‌اند ...
5 . جايی ( در بيت ِ 34 ) واژه‌ی ِ « رها » را به صورت ِ « رهای » آورده‌ام ، که فکر نمی‌کنم درست باشد . تا جايی که حافظه ياری می‌کند ، موردی به ذهن ندارم که اين واژه با « ی » آمده باشد . شماری از واژه‌هايی که امروزه و از چند قرن ِ پيش ، به الف ِ ممدود ( مصوّت ِ بلند ِ ā ) ختم می‌شود ، در اصل ِ کهن ِ خود ، به "آی / āy " ختم می‌شده . امّا نبايد همه‌ی ِ واژههای ِ مختوم به الف ِ ممدود را از اين‌گونه پنداشت . و از جمله ، گُمان می‌کنم – بلکه بی‌گمان‌ام - که « رها » نيز بدون ِ « ی » بوده است !
"چند واژه :( نگارش : 21 ارديبهشت ِ 1386 )ايچ : صورت ِ ديگری است از « هيچ » ؛ و در منظومات ِ کهن ِ فارسی ، نمونه‌های ِ فراوان دارد . احتمال دارد که به ضرورت ِ وزن ، و صرفاً در نظم ِ فارسی پديد آمده باشد ؛ اگرچه ، نزديکی ِ شکل ِ نگارشی ِ اين دو صورت ( يا به عبارت ِ ديگر : نزديکی ِ نگارشی ِ " هـ " و الف ) در خطّ ِ پهلوی نيز ممکن است در پيدايی ِ اين دوگانگی بی‌تأثير نبوده باشد . شايد هم در اصل هردو وجه را داشته‌ايم ، و به ويژگی‌های ِ تلفّظی ِ مناطق ِ مختلف ِ سرزمين‌های ِ ايرانی‌زبان مربوط بوده است . فعلاً چيز ِ بيشتری به ذهن‌ام نمی‌رسد .
پس‌نگاره ( لحظه‌ای بعد ) : در « فرهنگ ِ کوچک ِ زبان ِ پهلوی » تأليف ِ استاد مکنزی ، صورت ِ پهلوی ِ واژه ، همين « ايچ » آمده [ با مصوّتی که بعدها آن را اصطلاحاً « يای ِ مجهول » ناميده‌ايم ] :
هيچ ( با ادات ِ نفی )
ēč [ ‘yc ( P ‘ywyc ) , N hēč ]
ēčand , → ēw-čand .
[ فرهنگ ِ کوچک ِ زبان ِ پهلوی ، ص 69 ]
خوليا : به جای ِ « ماليخوليا » به کار برده‌ام . يادم نمی‌آيد که اين صورت را جايی ديده و به کار برده‌ام ، يا از پيش ِ خود - و به قياس ِ بعضی کوتاه‌شده‌ها – برساخته‌ام . علی‌ایِّ‌حال ، در هيچ‌يک از دو فرهنگ ِ معتبر ِ فارسی ، معين و لغتنامه ، ديده نمی‌شود ؛ و عجالةً بايد آن را در شمار ِ اغلاط ، يا الفاظ ِ ساختگی آورد ! [[ واژه‌ای با همين صورت در لغتنامه ذکر شده ، که ربطی به معنای ِ مورد ِ نظر ندارد :
خوليا . ( اسم ) چيزی را گويند که مانع ِ تصرّف نداشته باشد و هر که خواهد آن را تصرّف کند ( برهان ِ قاطع ) ( ناظمالاطبّاء ) ]]
و امّا ماليخوليا :
« 1 . ( پزشکی ) گونه‌ای مرض عصبی است که با اختلال ِ قوای ِ عضلانی و دماغی همراه است ... مبتلايان به اين مرض گاه از خوردن و آشاميدن خودداری می‌نمايند ، به نحوی که به حالت ِ مرگ می‌رسند ، و گاهی خودکشی می‌کنند ... ؛ خبط ِ دماغ . 2 . ( روانشناسی ) يکی از عواطف ِ مرکّب است ، و آن از تذکّر ِ حالات ِ مطبوع ، مفقود ، و از اندوه ِ فعلی که آنها را احاطه کرده است و غيره ترکيب شده . ( دکتر سياسی . روانشناسی از لحاظ ِ تربيت ، ص 333 ) ... » [ فرهنگ ِ فارسی ِ معين ]
بديهی است که منظور ِ من از اين لفظ ، مطلق ِ « جنون ِ آزار » بوده ؛ يعنی همان چيزی که در امثال ِ آن حضرت به‌وفور يافت می‌شود : ماليخوليای ِ قداست ، که مجوّز ِ بی‌کلّه‌افسار ِ آدم‌کشی است . جنون ِ هبه‌ی ِ سخاوتمندانه‌ی ِ شکنجه و فقر و تباهی و ويرانی و نيستی ...
شَرزه šarza/e : ( صفت ) 1 - خشمناک ، خشمگين 2 – زورمند ، قوی . 3 – تند و تيز . [ فرهنگ ِ فارسی ِ معين ]
عُوا : در " فرهنگ ِ معين " نيامده . در لغتنامه : « عُواء : ( عربی . اسم ) بانگ ِ سگ و گرگ و جز آن ( از منتهی‌‌الارب ) ( ناظمالاطبّاء ) بانگ ِ گرگ و سگ و شغال و روباه و آهو ( آنندراج ) ( غياث‌‌اللغات ) ... » [ عُوا - يعنی صورت ِ معمول ِ فارسی - نيز آمده ؛ با همين معانی . ] . در " فرهنگ ِ لاروس ، عربی – فارسی " : « العُواء : آواز ِ سگ و گرگ و مانند ِ آنها . »
ولا : دوستی ، محبّت ، پيوند . ( به هردو صورت ، به کسر ِ اوّل : وِلا ، و به فتح : وَلا ، می‌توان خواند . يکی از معانی ، در هردو واژه ، " دوستی ، ... " است ... ) [ رک : فرهنگ ِ معين ]
بُکا : گريستن ، گريه‌کردن ، گريه .
کهيده : کاهيده ، رو به کاهش نهاده . کاستی‌گرفته .
در فرهنگ ِ معين ، تنها صورت ِ « کاهيدن » ثبت شده . عجيب است ! در لغتنامه نيز ، اين وجه - کهيده - نيامده ( واژه – فعل ِ « کُهيدن » آمده ، که به معنای ِ " سرفه‌کردن ، کُه‌کُه‌زدن " است . در گويش ِ طبس ، « کُهيدن » نداريم ؛ و به جای ِ « کُه‌کُه » نيز « کُخ‌کُخ – کُخ‌کُخ ِ سُلفَه » می‌گوييم ) . آيا اين را از گويش ِ زادگاه ِ خود – طبس – برگرفته‌ام ؟! در طبس ، بسياری از واژهها به گونه‌ای عجيب ساييده و کوتاه شده است . امّا در اين مورد شک دارم که از گويش برگرفته باشم . شايد جايی در نوشته‌ها و اشعار ِ کهن ديده‌ام . البتّه ، اگر هم از گويش ِ طبسی باشد ، هيچ ايرادی ندارد . کوتاه‌شدگی ِ « کاهيده – کهيده » ، با معايير ِ سايش ِ واژگانی ِ فارسی کاملاً همخوانی دارد ، و از آن تبعيّت می‌کند . « کَه – کاه » هرگونه ترديدی را برطرف می‌سازد .
دُژَم dož-am / dežam : ( صفت ِ مرکّب ) 1 - افسرده ، غمگين ، اندوهناک 2 – خشمگين ، غضبناک [ فرهنگ ِ فارسی ِ معين ] . در اينجا ، معنی ِ نخست در نظر است . ضمناً ، من تلفّظ ِ مکسور – دِژَم / dežam- را نمی‌پسندم ؛ بلکه آن را نادرست می‌دانم . « دِژ / dež » چيز ِ ديگری است ...
مُرغوا / مُرغُوا morγ-vā ; morγovā : ( اسم ِ مرکّب ) 1 – تفأُّل ِ بد از پرواز ِ مرغ ، تطيُّر . مقابل ِ : مُروا . 2 – مطلق ِ تفأُّل ( رک : مرغوا زدن ) [ فرهنگ ِ فارسی ِ معين ]
( در پابرگ ِ ديوان ِ بهار ، ص 824 ، آمده : « مرغوا ، به ضم ميم و غين ، فال ِ بد و شوم و به معنی ِ نفرين هم آمده است » . )
کتمان نمی‌کنم که هنگام ِ ساختن ِ اين بيت ( اگر درست به خاطر آورده باشم ! ) ، به معنی ِ اصل و درست ِ اين واژه توجّه نداشته‌ام ؛ و منظورم « نوا و بانگ ِ شُوم » بوده . شايد هم حالا خرف شده‌ام و به ياد نمی‌آورم ، و بيهوده به جوانی‌ام تهمت می‌نهم !!
و امّا ، صورت ِ پهلوی ِ واژههای ِ مرتبط با اين واژه – و معانی ِ آنها - ، در " فرهنگ ِ کوچک ِ زبان ِ پهلوی " چنين آمده :
مروای ِ نيک ............................... hu-murwāg ( ص 91 )
مرغ ، پرنده ..................................murw
مروا ، فال ....................................murwāg
پيش‌بين ، فالگير .......................... murw-niš ( ص 108 )
و اين – واژهها – نشان میدهد که « مرغوا » نبايد به معنی ِ " تفأُّل ِ بد " بوده باشد ؛ بلکه در اصل ، به معنی ِ « مطلق ِ تفأُّل » بوده ؛ چنان‌‌که در فرهنگ ِ معين نيز ( ذيل ِ شمارهی ِ 2 ) ، ذکر شده است .
عَنا : 1 - رنج ، زحمت ، مشقّت 2 – اندوه ، غصّه . [ فرهنگ ِ فارسی ِ معين ]
&کتاب‌شناخت :برگ ِ بی‌برگی ( يادنامه‌ی ِ استاد رضا مايل ) . به کوشش ِ نجيب مايل هروی . انتشارات ِ طرح ِ نو . چاپ ِ اوّل ، 1378 .
ديوان ِ اشعار ِ محمّد‌تقی بهار « ملک‌الشّعرا » ( دو جلد ) . به کوشش ِ مهرداد ِ بهار . انتشارات ِ توس . چاپ ِ پنجم ( چاپ ِ اوّل ِ توس ) – با افزوده‌ها و حروف‌چينی ِ جديد ؛ 1368 .
ديوان ِ منوچهری ِ دامغانی . با حواشی و تعليقات و تراجم ِ احوال و فهارس و لغتنامه ، و مقابله‌ی ِ بيست نسخه‌ی ِ خطّی و چاپی ، به کوشش ِ دکتر محمّد دبيرسياقی . انتشارات ِ زوّار - تهران . چاپ ِ چهارم ، آذرماه ِ 1356 هجری خورشيدی ( برابر ِ 2536 شاهنشاهی ) . ( چاپ ِ نخست : اسفندماه ِ 1326 ؛ دوّم : تيرماه ِ 1338 ؛ سوّم : آذرماه ِ 1347 . )
فرهنگ ِ فارسی . تأليف ِ دکتر محمّد معين . انتشارات ِ اميرکبير . چاپ ِ هشتم ، 1371 .
فرهنگ ِ کوچک ِ زبان ِ پهلوی . تأليف ِ ديويد نيل مکنزی . ترجمه‌ی ِ دکتر مهشيد ميرفخرايی . ناشر : پژوهشگاه ِ علوم ِ انسانی و مطالعات ِ فرهنگی . چاپ ِ دوّم ؛ تابستان ِ 1379 – تهران . تيراژ : 1100 نسخه . ( چاپ ِ اوّل ، 1373 )
فرهنگ ِ لاروس ، عربی – فارسی ؛ 2 جلد . ( ترجمه‌ی ِ کتاب ِ " المُعجم‌العربی‌الحديث " تأليف ِ دکتر خليل جُرّ ) . مترجم : سيّد حميد طبيبيان . انتشارات ِ اميرکبير . چاپ ِ پنجم ؛ تهران ، 1373 .
گلستان ِ سعدی . تصحيح ِ متن و شرح ِ لغات : حسين استاد ولی . انتشارات ِ قديانی . چاپ ِ دهم ؛ پاييز ِ 1370 ( چاپ ِ اوّل ، بهار ِ 1367 . )
لغتنامه . تأليف ِ علی اکبر ِ دهخدا ( و مؤسّسه‌ی ِ لغت‌نامه‌ی ِ دهخدا ) . مؤسّسه‌ی ِ انتشارات و چاپ ِ دانشگاه ِ تهران . چاپ ِ سوّم ( چاپ ِ دوّم از دوره‌ي ِ جديد ) ، 1377 .
?پابرگ‌ها :
( نگارش : 21 ارديبهشت ِ 1386 )[1] قافيه ، در اين بيت و بيت ِ قبل ، تکرار شده . در اشعار ِ برخی از شاعران ِ قديم ( سده‌های ِ 3 و 4 ، تا 7 ) اين‌گونه تکرار ِ قافيه موردی نسبةً عادّی است . گويا آن را تکرار نمی‌دانسته‌اند ؛ و احتمالاً توجيه‌شان اين بوده که اگر واژه‌ی ِ قافيه در يک « فعل ِ مرکّب » يا « ترکيب ِ فعلی » آمده باشد ، تکرار ِ آن عيب شمرده نمی‌شود . از‌جمله ، در اشعار ِ انوری ، اين‌گونه از تکرار ِ ظاهری ، به‌وفور ديده می‌شود ؛ بلکه حتّی به نظر می‌رسد که وی به‌عمد ، و به عنوان ِ نمايش ِ قدرت ِ سخنوری ، از اين تکرارها بهره می‌جسته است .
شايد بتوان تکرار ِ « پای » در قافيه‌ی ِ اين دو بيت را هم از همين گونه شمرد ، و بر آن انگشت ننهاد . در بيت ِ نخست ، « به پای ِ کسی رسيدن / نرسيدن » داريم ، و در بيت ِ دوّم « به گَرد ِ پای ِ کسی رسيدن / نرسيدن » - ؛ اگرچه ، در معنا فرق ِ چندانی ندارد . پس هنوز يک « پای » ِ ديگر هم می‌توان به کار بُرد ! و به کار برده‌ام : يکی در دوّمين بيت ِ قطعه : " بر اين وطن نهاده تا که پای او " ؛ و ديگر ، در اواخر ِ قطعه : " که بر وطن از آن رسيد پای ِ او " ؛ که در فقره‌ی ِ نخست ، باز‌هم می‌توان گفت که با ترکيب ِ فعلی – " پای ِ کسی به جايی رسيدن " - سر و کار داريم !..
از اين گذشته ، برخی از شاعران ِ کهن ، اصولاً تکرار ِ قافيه را عيب نمی‌شمرده‌اند . سيف ِ فرغانی ( سده ی ِ هفتم و هشتم ِ هجری - که البتّه شاعر ِ مشهوری نيست ؛ و همين اواخر کشف شده ! ) تکرار ِ قافيه زياد دارد . در « سبک ِ هندی / اصفهانی » که مقوله به‌کلّی تفاوت کرده ؛ و « تکرار ِ قافيه » ( تکرار ِ واضح ، و نه از گونه‌ای که فی‌المثل در شعر ِ انوری می‌بينيم ) از محسّنات ِ شعريّه ، و نمودگار ِ قدرت ِ سخنوری به‌شمار‌آمده است !!
[2] تصوّر می‌کردم که اين مصرع از همان قصيدهی ِ منوچهری است ، که به وجه ِ تضمين در شعرک ِ خود آورده‌ام ؛ امّا نگاه کردم ، نبود ! حدس زدم که بايد از ملک‌الشّعراء بهار باشد ؛ نگاه کردم ؛ بود و ، نبود ! مطلع ِ قصيدهی ِ بهار ، که آخرين سروده‌ی ِ اوست ، و در مذمّت ِ جنگ گفته است ، چنين است :
فغان ز جغد ِ جنگ و مُرغُوای ِ او
که تا ابد بريده باد نای ِ او
( ديوان بهار ، جلد ِ اوّل ، ص 823 تا 826 . )
پس ، مصرع را تصاحب می‌کنم !! مخصوصاً که مصرع ِ اوّل هم - به نظر ِ خودم – خوب و محکم واقع شده . تا خواننده چه گويد ...
[3] اشاره به حکايتی از سعدی است که می‌گويد :
ستمگری زاهدی را گفت : در حقّ ِ من دعايی بکن . گفت : خدايا جان‌اش بگير . گفت : اين چه دعايی است ؟ گفت : ...
امان از تنبلی !
يک‌لحظه کار داشت . گلستان را پيدا کردم ، و به يک‌دقيقه نکشيده ، حکايت را يافتم ( بايد حدس زد که چنين مضمونی در کدام باب ممکن است آمده باشد . ) :
درويشی مستجاب‌الدّعوه در بغداد پديد آمد . حجّاج ِ يوسف را خبر کردند ؛ بخواندش ، و گفت : « دعای ِ خيری بر من کن . » گفت : « خدايا جان‌اش بستان . » گفت : « از بهر ِ خدای ، اين چه دعاست ؟ » گفت : « اين دعای ِ خيرست ، تو را و جمله‌ی ِ مسلمانان را » !
ای زبردست ِ زيردست‌آزار
گرم تا کی بمانَد اين بازار ؟
به چه‌کار آيدت جهانداری
مردن‌ات بِه ، که مردم‌آزاری
گلستان ِ سعدی . باب ِ اوّل : در سيرت ِ پادشاهان ؛ حکايت ِ 11 . [ تصحيح ِ حسين استاد ولی ؛ ص 62 . ]
[4] روزهايی بوده که شب و روز ، بيماری ِ قلبی ِ امام ِ امّت را به سر ِ ما مردم می‌کوفتند ؛ که : برای ِ سلامتی ِ حضرت ِ امام دعا کنيد . و ما هم می‌کرديم ايشان را دعا . لکن به سبک ِ سعدی عليه‌الرّحمه ! ( رک :
يادداشت ِ 3 )
